علت انقراض های کلی چه بود؟

کره زمین طی ۵۰۰ میلیون سال گذشته پنج بار شاهد انقراض کلی موجودات ساکن بر روی خود بوده است که طی هر کدام از آن موارد چیزی در حدود ۵۰ الی ۹۵ در صد کل موجودات روی این سیاره نابود شدند.

کره زمین طی ۵۰۰ میلیون سال گذشته پنج بار شاهد انقراض کلی موجودات ساکن بر روی خود بوده است که طی هر کدام از آن موارد چیزی در حدود ۵۰ الی ۹۵ در صد کل موجودات روی این سیاره نابود شدند. این رویدادها در میان دانشمندان به “پنج بزرگ” معروف شده است. در مورد این فجایع اسرار زیادی وجود دارد که کشف نشده اما شاید بزرگترین راز این باشد که علت وقوع آن انقراض ها چه بوده است. اما تحقیقاتی که در جریان کم کم معلوم می سازد که هر کدام از این رویدادها چگونه مسیر ادامه حیات بر روی زمین را تعیین کردند مثل اینکه کدام جانوران ابتدا بصورت خزنده از دریا به خشکی بیاید و کدامیک بر اقیانوسها حکومت کند.

احتمال داده می شود که اصلی آن فجایع یا از آسمان به صورت برخورد شهاب سنگ و یا ستاره دنباله دار با زمین بوده باشد یا از خود زمین به صورت فعالیتهای آتشفشانی فوق العاده شدید. اما هر از گاهی هم برای توضیح علت وقوع آن فجایع علت های دیگری هم مطرح می شود که قابل انتظار نیست مثلا جنگل که در حالت طبیعی برای ادامه حیات نه تنها بی خطر بلکه مفید به نظر می رسد.

● انقراض کی تی

تازه ترین مورد از این انقراضهای کلی آشناترین این موارد است که به انقراض نسل دایناسورها منجر شد. واقعه موسوم به انقراض کی تی (کرتاشیوس ترینیتی) معروف است و در دوران زمین شناسی کرتاسه در حدود ۶۵ میلیون سال پیش روی داد تمام دایناسورها را از بین برد اما نسل پرندگان باقی ماند ولی نیمی از تمام موجودات کره زمین منقرض شدند.

جک کونارد جانورشناس رشته مهره داران از موزه تاریخ طبیعی آمریکا می گوید بعد از واقعه کی تی، نه تنها پستانداران در سراسر زمین گسترش یافتند بلکه کوسه ها هم در سراسر اقیانوس ها پراکنده شدند. کونارد توضیح می دهد که:”در سراسر عصر دایناسورها خزندگان گوشت عظیم الجثه ای مانند ایچتیوزوروس ها، موسازوروس ها و پلزیوسوروس ها بر آبهای جهان حکومت می کردند. اما تنها بعد از مرگ و نابودی آنها است که می بینیم کوسه های بزرگ پیدا شده و در اقیانوسهای جهان پراکنده می شوند. اگر آن موجودات از بین نرفته بودند احتمالا دیگر در اقیانوسها و دریاها هیچ نهنگ کبود و یا نهنگ قاتلی به وجود نمی آمد.” هرچند تحقیقات نشان داده است که قبل از رویداد انقراض کی تی زمین در آستانه یک انقلاب زیست محیطی قرار داشته، اما ضربه ای که کمر دایناسورها را شکسته احتمالا ناشی از برخورد یک سنگ آسمانی و یا ستاره دنباله دار با زمین بوده است. با این وجود برخی از محققان مدارک موجود در باره احتمال برخورد شهاب سنگ یا ستاره دنباله دار با زمین را به چالش کشیده و با استناد به وجود فلز ریدیم بر روی زمین می گویند علت انقراض دایناسورها فعل و انفعالات آتشفشانی خود زمین بوده که همچنین در اثر آن فلز مذکور از زیر لایه زمین به روی سطح آن آمده است. این فلز بر روی سطح زمین بسیار اندک یافت می شود.

● انقراض تریاسیک – ژوراسیک

حادثه انقراض تریاسیک – ژوراسیک حدود ۲۰۰ میلیون سال قبل بوقوع پیوست و به اعتقاد بسیاری از دانشمندان علت پیدایش دایناسورها و حیات ۱۳۵ میلیون ساله آنان بر روی کره زمین بوده است. آن واقعه نیز منجر به نابودی حدود نیمی از تمام گونه های جانوری و گیاهی کره زمین شد. تا پیش از وقوع این حادثه، موجوداتی پستاندار مانند موسوم به تراپسیدها به وفور روی زمین زندگی می کردند و تعداد آنها در واقع بسیار بیشتر از اجداد دایناسورها، موسوم به آرکوزاروسها بوده است.

جورج مک گی، جانورشناس دانشگاه راتگرز می گوید:”دایناسورها قطعا بهتر از موجودات پستاندارمانند اولیه بقا کردند و انقراض آنها احتمالا به نفع دایناسورها تمام شده است.” از میان آن پنج مورد انقراض کلی، انقراض تریاسیک – ژوراسیک کمتر مورد مطالعه و تحقیق دانشمندان قرار گرفته است. پال اولسن، جانورشناس دانشگاه کلمبیا می گوید:”البته اوضاع در حال تغییر است. (و این دوره مورد توجه بیشتر دانشمندان قرار گرفته است.)“ دلایل این انقراض هنوز محل بحث فراوانی است. اما یکی از بهترین احتمالاتی که برای علت آن انقراض داده می شود فعل و انفعالات و فوران های آتشفشانی بسیار شدید و عظیم زمین در محدوده مغناطیسی مرکز اقیانوس اطلس کنونی است که محدوده ای سرسام آور از ۱۱ میلیون کیلومتر مربع را در بر می گیرد. یعنی محدوده ای بزرگتر از وسعت کشور کانادا. اولسن می گوید احتمال دیگری که داده می شود احتمال برخورد اجرام آسمانی با زمین است. هر چند در این مورد هم مانند مورد واقعه کی تی، مدارک موجود دال بر هر کدام از احتمالات به نحو دیوانه کننده ای مبهم و غیر قطعی هستند.

● انقراض پرمیان – تریاسیک

انقراض پرمیان – تریاسیک، بزرگترین مورد از موارد انقراض های کلی پنج گانه کره زمین است که حدود ۲۵۰ میلیون سال قبل اتفاق افتاده و بالغ بر ۹۵ درصد کل موجودات روی زمین را نابود کرده است. قبل از این انقراض، حیوانات دریائی اکثرا تحرک نداشته و به کف اقیانوس ها چسبیده بودند و از طریق تصفیه آب دریا زندگی می کردند. بعدها حیات در دریاها پیچیده تر شد و موجودات متحرکی مانند حلزونها، توتیاها و خرچنگ ها پیدا شدند. احتمالا علت نابودی موجودات در دوره زمین شناسی پرمیان هم فعل و انفعالات آتشفشانی گسترده ای بوده که این بار در منطقه سیبری امروزی رخ داده و در جریان آن زمین هفت میلیون کیلومتر مربع مواد مذاب آتشفشانی به یعنی چیزی به وسعت استرالیای کنونی از خود خارج کرده است.

اما تحقیقات اخیر نشان می دهد که مقدمات وقوع حادثه پایانی دوره زمین شناسی پرمیان از دیرباز در حال تشکیل بوده است.

● انقراض اواخر دوره دیونین

رویدادهای پایان دهنده به دوره دیونین که در حدود ۳۶۰ میلیون سال قبل واقع شده، دو تپش با فاصله زمانی ۱۰۰ هزار تا ۳۰۰ هزار سال از هم بوده است. هر یک از این تپش ها با افت شدید درجه حرارت هوای زمین همراه بوده که در اثر آن درجه حرارت دریاهای گرم آن دوران از حدود ۳۴ درجه سانتیگراد به ۲۶ درجه کاهش یافت که به گفته مک گی “اصلا مورد پسند حیات دریائی آن دوران نبود.” علتهای احتمالی این افت درجه حرارت به هوا خاستن خاکستر و غبار ناشی از برخورد اجرام آسمانی و یا فعالیتهای آتشفشانی شدید و گسترده تلقی می شوند. در آن زمان شاید برخی گیاهان، عنکبوت ها و موجوداتی مانند آن هم بر روی زمین پیدا شده بودند. درست قبل از وقایع پایان دهنده آن دوران اولین گونه های موجوداتی شبیه دوزیستان از دریا به خشکی آمدند. مک گی می گوید:” اما آن موجودات هم در اثر همان حوادث از میان رفتند. ۱۰ میلیون سال دیگر طول کشید که دوباره اولین موجودات مهره دار ساکن خشکی در روی زمین پیدا شوند. ریشه پیدایش این موجودات هم ایچتیوستکالیان ها بودند که نوعی موجودات دوزیست مانند بودند که در واقع اجداد تمام موجودات امروزی کره زمین محسوب می شوند. کسی چه می داند که در آن زمان جهان با دنیای امروز چقدر فرق داشته است”.

● انقراض اوردوویکین – سیلورین

اولین مورد از انقراض های کلی پنج گانه حوادث پایان دهنده دوره اوردوویکین – سیلورین بوده است که حدود ۴۴۴ میلیون سال قبل اتفاق افتاده. بسیاری از دانشمندان آن حادثه را به لحاظ عظمت و شدت در جایگاه دوم می دانند. طی آن حوادث نیز در دو مرحله موجودات کره زمین نابود شدند که ظاهرا علت آن یخ بندانهای بسیار شدید و طولانی بوده است که در اثر آن سطح آب دریاهای جهان افت کرد. علت این یخ بندانها هنوز مشخص نشده است اما بنا به یک نظر علت وقوع آن یخ بندانها وجود گیاهان بر روی زمین بوده. مک گی می گوید جنگل های آن دوران به قدری دی اکسید کربن از جو زمین خارج کرده و مصرف کردند که در نتیجه سرمایش جهانی حاصل شد. عجیب آنکه، به رغم اینکه آن واقعه باعث نابودی گسترده حیات بر روی کره زمین شد اما در واقع تاثیر بسیار ناچیزی بر ادامه نمو شجره حیات در این سیاره بر جا گذاشت. بر خلاف چهار مورد دیگر از موارد انقراض های کلی که باعث نابودی موجودات حاکم بر عرصه زمین شدند، در این مورد همان جانورانی که پیش از حوادث پایان دهنده به دوران اوردوویکین بر زمین سیطره داشتند، بعد از وقوع آن حوادث دوباره بر زمین حاکم شدند.کونارد در این باره می گوید:”موضوع جالب در مورد رخداد های منتهی به انقراض های کلی این است که آن رخدادها اغلب مانند دکمه ریست برای حیات بر روی زمین بوده اند و به واسطه آن استیلا بر زمین از موجودی به موجود دیگر تغییر کرد و درها برای بوجود آمدن موجوداتی مانند ما انسانها باز شد.”

نویسنده: چارلز کیو چوی
ترجمه: مهشید بابایی

روزنامه رسالت